خانه و موزه مقدم تماشای تاریخ در قلب تهران

تهران شهر ی با تاریخ ۴۰۰ ساله داری خانه های تاریخی و موزه های فراوانی است که جلوه ای تاریخی را به این شهر نوین داده اند. خانه و موزه مقدم به دلیل وجود اشیای تاریخی و قیمتی و بافت منحصر به فردش از با ارزش ترین خانه های قدیمی تهران است که پرفسور پوپ (Arthur Upham Pope) مورخ ایرانشناس آمریکایی در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی از این خانه به عنوان گران ترین خانه ی جهان نام برده است.

موزه و خانه مقدم از جمله خانه های مجلل دوران قاجار است که متعلق به یکی از درباریان آن زمان به نام محمد تقی خان احتساب الملک بوده است که بعد از مرگش به پسرش محسن مقدم می رسد.

در این خانه تاریخی، کاشی ها و قطعات سنگی تراشیده شده بسیار زیبا و همچنین آثار ارزشمندی از جمله کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی نگهداری می شود که تمامی این آثار توسط استاد محسن مقدم جمع آوری شده است.

در نوروز ۹۶ از “پرچم فوج پیاده خلخال” که نماد ارتش پیاده دوران قاجار و جنگ عباس میرزا و روس ها بوده ؛ در این موزه رونمایی شد. این پرچم میراث خانواده مقدم و متعلق به “عبدالحسین خان فرهنگ” عموی پدری محسن مقدم است.

این خانه در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مختصری از زندگی محسن مقدم

استاد محسن مقدم، فرزند محمد تقی خان احتساب الملک، درسال ۱۲۷۹ خورشیدی در تهران متولد شد. او در سال ۱۲۹۱ خورشیدی برای تحصیل به اروپا فرستاده شد. در میانه جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و در مدرسه صنایع مستظرفه در محضر استادانی چون کمال الملک ادامه تحصیل داد. و پس از چندسالی مجددا به اروپا بازگشت.

محسن مقدم مدتی در بخش باستان شناسی موزه لوور در پاریس در کلاس های ژرژ کنتنو، باستان شناس معروف، آموزش دید و با درجه ی عالی، تحصیل در آن جا را به پایان رساند. او علاوه بر باستان شناسی، در پاریس به آموزش نقاشی هم پرداخت.

استاد محسن مقدم پس از اتمام تحصیلات خود در رشته های نقاشی، تاریخ هنر و باستان شناسی در سال ۱۳۱۵ ه.ش به ایران بازگشت و به همراه همسرفرانسوی خود در خانه پدری که امروز به عنوان خانه مقدم شناخته می شود سکونت کرد.

او در سال ۱۳۱۶ در مرکز باستان شناسی به عنوان بازرس فنی هیأت باستان شناسی فرانسوی شوش به سرپرستی رولان دومکنم فعالیت تخصصی خود را آغاز کردند. آن ها مدتی را نیز زیر نظر آندره گدار در موزهٔ ایران باستان مشغول بودند. محسن مقدم مأموریت های باستان شناسی و هنری متعددی را به انجام رسانید که یکی از آن ها سرپرستی هیأتی به منظور تهیهٔ نقشه باستان شناسی گیلان در سال ۱۳۴۰ بود که بعدها این مأموریت توسط دکتر عزت الله نگهبان یکی از شاگردان مقدم ادامه داده شد.

محسن مقدم فعالیت های علمی گوناگونی را در دانشگاه تهران به عهده داشت و از اولین استادان دانشگاهی باستان شناسی در ایران به شمار می آید. او یکی از بنیانگذاران اصلی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود. نشان سردر دانشگاه تهران که هنوزهم بر سردر این دانشگاه خود نمایی میکند از طرح های او است که با الگو از از تاریخ و فرهنگ غنی ایران طراحی شده است.

دکتر محسن مقدم یکی از مشاورین تاریخی جشن های ۲۵۰۰ شاهنشاهی نیز بود و از کلکسیون پارچه او برای لباس رسمی زنان مهم دربار استفاده شده بود. او به عنوان اولین ایرانی مفتخر به دریافت نشان لژیون دو نور با درجه اوفیسیه از طرف شارل دو گل رئیس جمهور فرانسه شد.

وی از کوکی علاقه ی خاصی به جمع آوری کلکسیون های مختلفی چون تمبر، صدف، چپق و قلیان و آثار متنوع تاریخی داشت. او و همسرش «سلما» آثار و اشیاء فراوانی را با هدف حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ایران گردآوری کردند.

مقدم در سال ۱۳۵۱ خانه پدری خود وقف دانشگاه تهران کرد و در سال ۱۳۶۶ درگذشت.

مشخصات و بخش ها مختلف خانه و موزه مقدم

این خانه تاریخی که یادگار واپسین روزهای سلسه ی قاجار است، ۲۱۱۷ مترمربع مساحت دارد و شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است. با ایرانگردی همراه شوید تا در گوشه و کنار این خانه ی تاریخی گشتی بزنیم.

حیاط بیرونی خانه و موزه مقدم

ساختمان بیرونی، حوضخانه و کتابخانه در ضلع جنوبی حیاط بیرونی قرار دارند و ساختمان اربابی و ایوان قاجار در ضلع غربی این حیاط واقع شده اند، همچنین گلخانه در ضلع شمالی حیاط و دیوار تجدد و حوض ژاپنی در ضلع غربی حیاط بیرونی قرار دارند.

در ضلع جنوبی خانه ساختمانی بیرونی (تابستانی) واقع شده و شامل دو اتاق پیشخوان و اتاق پذیرایی است. در یک بخش از اتاق پیشخوان قاب عکس و لوازم شخصی استاد مقدم قرارد دارد و آثار تزئینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق خانه های قدیمی در بخش دیگر این اتاق به نمایش گذاشته شده اند.

اتاق پذیرایی یا سالن گاهنگاری محل کار فعالیت های علمی و پذیرای از مهمانان بوده است هم اکنون اشیاء تاریخی مجموعه موزه مقدم شامل سفالینه ها، ابزارهای سنگی، مفرغینه ها، شیشه ها، مهرها و اثر مهرها و اشیاء فلزی و…در این اتاق به نمایش گذاشته شده.

همزمان با احداث خانه توسط محمد تقی خان احتساب الملک یک حوضخانه در زیر زمین ضلع جنوبی حیاط بیرونی ساخته شد که بعدها استاد محسن مقدم دیوارهای این حوضخانه را با کاشی و قطعات ظروف سفالین که الهام گرفته از آثاری نفیس متعلق به سده های چهارم تا سیزدهم ه.ق است تزئین کرد.

در سال ۱۳۷۷ یک کارگاه در ضلع جنوبی حیاط بیرونی تو سط استاد مقدم ساخته شد که بیشتر از آن به عنوان آتلیه استفاده می کرد. هم اکنون این بنا به کتابخانه تبدیل شده است و آثار نفیسی از کتاب های دکتر مقدم و کتاب های باستان شناسی در آن نگهداری می شود.

در سال ۱۳۴۵ دکتر مقدم با همکاری دکتر ابوالقاسمی یکی از شاگردان خود در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، در ضلع غربی حیاط بیرونی، یک ساختمان به مانند قلعه های قرون وسطی در اروپا بنا کردند که به ساختمان اربابی (برج) معروف است. اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی های قاجاری با مضمون استحمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال بخش ها از این ساختمان هستند.

دکتر مقدم در ضلع شمالی ساختمان اربابی (برج) ایوانی را بر پایه چند ستون و طاق ساخته است که ایوان قاجار نام دارد. این ایوان با استفاده از کاشی های دوران زندیه و قاجار مزین شده است.

در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی شاه کار گذاشته شده است که آب از آن فوران کرده و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می ریزد. استخر مذکور که در حاشیه شمالی حیاط بیرونی واقع شده است در سال ۱۳۳۵ ه.ش در جریان سفر زنده یاد دکتر مقدم به اسپانیا، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء الگو برداری و با استفاده از حوض یاد شده و تعدادی فواره قدیمی اجرا گردید.

در انتهای غربی ضلع شمالی خانه مقدم گلخانه ای مزین به کاشی های لعابدار قدیمی و ازاره های سنگی حجاری شده زیبا با مضمون گل و گیاه ایجاد شده است.

در ضلع شمالی حیاط بیرونی دیوار تجدد قرار دارد که توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجرا شده است.دکتر مقدم پایه های این دیوار که مانند پایه ستون های کاخ چهل ستون اصفهان از همدیگر جدا می شوند، هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه به این محل انتقال داده است.

دکتر مقدم و همسرشان در حیاط بیرونی باغچه و حوضی را با الهام از باغ های ژاپنی طراحی و اجرا کرده اند.

حیاط اندرونی خانه و موزه مقدم

در ضلع شرقی حیاط اندرونی یک دیوار محوطه است که دکتر مقدم آن را با کاشی ها و ظروف قاجاری آراسته و در وسط این دیوار نیز به زیبایی، طاقنمایی طراحی و اجراء شده است.

همچنین یک حیاط توسط دکتر مقدم و همسرشان با الگو برداری از طرح فرش های دوران صفوی و قاجار ساخته شده است که یک حوض در وسط حیاط قراردارد که دو تادورش را باغچه است.

در ضلع شمالی حیاط اندرونی ساختمانی واقع شده است که شامل زیرزمین، ایوان، اتاق قاجار (سالن زمستانی) و اتاق نشیمن است.

هم اکنون زیر زمین این ساختمان بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار می گیرد.

ایوان این ساختمان با نمای بیرونی به شکل دو سنتوری با گچبری ایرانی و بر روی چهار ستون با گچبری کرنتی بر پا شده است. این ایوان با دو رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ نموده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی های کوباچه (چند رنگ) صفوی، آینه کاری زندیه و قاجار و کاشی های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است.

اتاق قاجار: دکتر مقدم این محل را با آثار ارزنده ای از دوران زندیه و قاجاریه چون: طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه ای از قصر فیروزه کاخ «فیروزه خانم» سوگلی ناصرالدین شاه و … تزئین نموده است و به همین دلیل آن را اتاق قاجار نامیدند. در حال حاضر نیز آثاری از دوران قاجار و پهلوی در این اتاق به نمایش گذارده شده است.

اتاق نشیمن محل اصلی زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان بوده است. تعدادی قلمدان، جعبه و گنجفه های (کارت های بازی) پاپیه ماشه و نیز نقاشی هایی که توسط دکتر مقدم کشیده شده به نمایش در آمده است.

حیاط سرایداری خانه و موزه مقدم

از این حیاط در ابتدا به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران استفاده می شده است. این بخش از موزه که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده، به علت فرسودگی بیش از حد با اندکی تغییر، مرمت و بازسازی، در حال حاضر به عنوان بخش اداری موزه مورد استفاده قرار می گیرد.

نحوه ی جمع آوری وسایل موزه مقدم

استاد مقدم  نحوه ی بدست آوردن اشیای تاریخی موجود در خانه ی خود را در خاطراتش اینگونه توضیح داده است که یا آنها را از دستفروش های بازار و یا از مالکانی که قصد تخریب خانه های تاریخی خود را با تمام ملحقاتش داشتند خریداری کرده است.

برخی دیگر از این اشیا درحال خروج از کشور بودند و یا در حراجی های کشورهای بیگانه دست به دست می شدند که مقدم با ثروت خانوادگی اش آنها را خریده و به ایران برگرداند.

اما بسیاری دیگر از این اشیای تاریخی توسط سفرا و فرهنگیانی که مهمان مقدم بودند به این خانواده هدیه داده شده است، مانند اشیایی که حدس زده می شود از بیت المقدس به او هدیه شده است.

پس از مرگ استاد مقدم همسرش در سال ۱۳۶۹ تولیت موزه را در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار داد و سرانجام پس از چند سال عملیات مرمت، در مرداد ماه سال ۸۸ درب این خانه به روی بازدیدکنندگان گشوده شد.

 آدرس خانه و موزه مقدم

برای رفتن به این خانه زیبا به خیابان امام خمینی تهران بروید و بین خیابان شیخ هادی و خیابان ولیعصر جنب بانک ملت، دنبال پلاک ۲۴۹ بگردید.

منبع : سایت ایرانگردی