غار کرفتو بزرگترین غار باستانی ایران، در فاصله ۶۴ کیلومتری شهر باستانی سقز در نزدیکی روستای یوزش‌ باش کندی و ۳۱ کیلومتری شمال غرب شهر دیواندره استان کردستان قرار دارد و از جاذبه های گردشگری

این استان به حساب می‌آید. این غار در ارتفاعی بیش از ۱۰۰ متر از سطح زمین قرار دارد که برای رسیدن به آن باید بیش از ۱۸۰ پله را طی کرد. دالان طبیعی غار بیش از ۶۰۰ متر است که ارتفاع سقف آن از ۱ تا ۱۲ متر متفاوت است.

کتیبه‌ای یونانی بر سر در یکی از اتاقهای طبقه سوم این غار وجود دارد که از این غار به عنوان معبد هراکلس نام برده‌است. جمله «این خانه هراکلس است، هر کس در آن وارد شود در امان است» سر در آن کتیبه حک شده است. وجود این کتیبه سبب شده تا برخی بر این عقیده باشند که احتمالا این غار مدتی به صورت موقت مورد سکونت سلوکیان قرار گرفته است. ستون فقرات غار قریب به ۷۵۰ متر طول دارد که در این مسیر پر پیچ و خم دهانه‌ ها و دالان‌ های گوناگونی منشعب می‌شود و به همین دلیل تاکنون کسی قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است.

بر دیواره عمودی طبقات مختلف غار آثار متعددی از گوزن مارال، سوارکار با اسب، حیواناتی ناشناس و غیره وجود دارد که به سختی قابل مشاهده اند که در میان آنها نقش های گوزن های مارال که تعداد آنها در طبقه دوم به چهار مورد می رسد از همه قدیمی ترند.

در معماری این غار علاوه بر ایجاد اتاقها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق‌ ها به هم مرتبط باشند. نورگیرهایی به سمت بیرون تعبیه شده‌اند و بر دیوارهای غار در بعضی از اتاقها نقوشی به صورت مجزا از حیوانات، انسان و گیاه حکاکی شده‌است.

مـوقـعـیـت غار کرفتو به گـونه‌ای است که به طـور کـلـی بادگـیـر نبوده و در زمـسـتان دامـنـه جـنـوبـی را نـمـی‌پـوشـانـد، در حـالـی که ۵۰۰ مـتـر دورتـر و در جـنـوب‌ خاوری، غار بادگـیـر بـوده و بـرف آن را کاملا مـی‌پـوشـانـد. به همین دلیل است که در زمـسـتان‌ها و هـنگام سـرما درون غار گـرم و در تابـسـتان به لحاظ کـوران باد غار خـنک می‌باشـد.

با توجه به پژوهشهای به عمل آمده، در دوران میان‌ زیستی کرفتو در زیر آب بوده‌است و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شده‌است. غار کرفتو از غارهای آهکی و طبیعی است که در ادوار مختلف تغییرات و دگرگونی‌ های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده‌است. در حال حاضر طول غار حدود ۷۵۰ متر است و راه های فرعی متعددی از آن منشعب می‌شود. غار چهار طبقه دارد. این غار، که غاری آهکی است در دوران سوم زمین‌شناسی شکل گرفته‌است و بخش‌هایی از آن، دست‌کند است و کتیبه‌ هایی از دوران پیش از تاریخ دارد.

غار کرفتو در سال ۱۳۷۹ گمانه زنی شد و با بررسی‌ های باستان‌ شناختی در محوطه بیرون و داخل غار آثاری از دوران‌ های مختلف به دست آمد. کشف تراشه‌ ای سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می ‌تواند نشانه‌ ای از استفاده انسان ‌ها در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد.همچنین نمونه سفال‌ها و اشیای به دست آمده، ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران اسلامی یعنی سده‌های ششم تا هشتم ه. ق مسجل می‌سازد. اقداماتی در طول سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ انجام شده که شامل سامان دهی محوطه بیرون غار، پله بندی، سکوهای استراحت، پارکینگ، سرایداری، سرویس‌ های بهداشتی و برق کشی غار است.

به دلیل ریزش‌ هایی که در اثر گذشت زمان در صخره های بیرونی در پیرامون دهانه ورودی در مجموعه معماری صخره ای ایجاد شده است، تعداد اطاق‌ها و راهرو های موجود در کلیه طبقات به روشنی قابل تشخیص نیست.

زیباترین بخش معماری غار، طبقه سوم آن است که علاوه بر دقت در تراشیدن و کندن اتاق‌ ها، فرم خاص سقف ‌ها به شیوه کمانی و ایجاد درگاه‌ ها و پله ‌های آستانه آن در پنجره ‌ها و نورگیر های اتاق ها از نظر تزئینات به کار رفته از اهمیت خاصی برخوردار است.

این غار صخره ای منحصر به فرد، در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.