قلاع قدیمی قصه گوی تاریخ

مستوفی قزوینی ۶۶۵ سال پیش در توصیف جاجرم چنین مینویسد:” از اقلیم چهارمست و شهری وسطست و در حوالی آن یک دو روزه راه زهرگیاه است و بدین سبب لشکر بیگانه بدانجا نمی تواند رسید و در آن شهر قلعه ای است و در پای آن دو درخت چنار گویند هرکه صباح چهارشنبه پوست آن را به دندان گیرد هرگز او را درد دندان نباشد و بدین سبب پوست آن درختان را به دندان برده اند و موضعی چند از توابع آنست و در شهر خانه های بتکلف باشد. محصول آن غله و میوه فراوان باشد“…

فکرش را بکنید سرگرم راه رفتن در کوچه های کویری شهر جاجرم باشید.لابلای خانه های مردم و در آن منطقه خشک و آفتاب ضل، باغی نهایت سبز با انارهای ترک خورده روی تپه ای توجهتان را جلب کند.عجیب نیست بین اینهمه خشکی سبزی چنان دلفریب در پس زمینه آسمان آبی؟اینجا باغی است در جوار همان قلعه ای که مستوفی از آن حرف میزند.همان قلعه هزار ساله…

در وسط جاجرم یک تل خاک عظیم به ارتفاع ۲۱تا ۲۴متر هست که بقایای ارگ شهر قدیمی محسوب می گردد و به آن “نارین قلعه” میگویند . روی این خاک بقایای دیوارها و برجهای قدیمی به چشم می خورد.گویی اینجا تا اواخر دوران قاجار استفاده میشده است.

حالا راه میفتیم تپه را گز کردن و بالا رفتن.راستش به نظر کار خیلی عاقلانه ای به نظر نمیرسد که لابلای این برج و باروها و دیوارهای قدیمی پرسه زدن.دیوارهایی که به فوتی بندند تا سرازیر شوند پایین و البته چاله هایی که دیگر به چاه بیشتر شباهت دارند و در دل زمین دهان باز کرده اند تا پای جستجوگر ناآشنایی را به کام کشند.

علیرضا میشود بی خیالش شوی و تا کار دستمان ندادی پایین بیایی؟!

کم کم از شهر خارج میشویم.شهری که خشت به خشتش به گذشته ای غنی پیوند خورده است.دوکیلومتر از شرق جاجرم که میگذریم بنای آجری با گنبد نیلی از دور به چشم میاید.نزدیک شده و از ماشین پیاده میشویم.اینجا قبرستان شهر جاجرم است که در قلب خود پیکر “مهزیار” را جای داده است.(چه نام قشنگی دارد مهزیار .دوست دارم این طور بخوانمش: مهز خاطر یار!!!!).

مقبره علی بن مهزیار؛ از یاران امام تقی (ع) ؛ شبیه چهارطاقیهای قدیمی است خصوصا اینکه هم از سمت شرق در ورودی دارد و هم غرب . انگار بنا از دو طرف باز و رو به آفتاب  است.کمی بیشتر که دقت میکنیم یاد آرامگاه تیموری شیروان میفتیم، تردید نیست که معماری به عصر مغول تعلق دارد .

و سرانجام،جلال الدین

در حد فاصل جاده جاجرم به گرمه هستیم که از دور روی تپه نسبتا مرتفعی بدنه سنگی قلعه نظامی جلال الدین را میبینیم.سر ظهر است و در گیرو دار اینکه برویم یا نه محمد امین ،علیرضا و پانته آ خسته هستند و ترجیح میدهند این صلات ظهری به جای تپه نوردی زیر باد کولر چرتی بزنند و شربت بیدمشک بخورند.من و بهاره وسوسه رفتنیم پس دوتایی راه میفتیم تپه خاکی را بالا رفتن.

حدود نیم ساعت طول میکشد که از شیب نسبتا تند تپه بالا رفته و به کنار در ورودی آن برسیم.دعا دعا میکنیم که در بسته نباشد وگرنه سوژه خنده تنبلهای پایین تپه میشویم اما در گشوده است و ما با خوشحالی پا به درون قلعه میگذاریم.

در همان نگاه اول متوجه آبادانی و مرمت بسیار بجا و حرفه ای قلعه میگردیم که گویی توسط یک شرکت خصوصی مهندسی انجام شده است.دورتادور پلان شش گوش قلعه برجهای مدور نگاهبانی قرار گرفته اند.آشکارا اینجا زمانی یک دژ نظامی بوده که هنوز خمره های ذخیره آب و آذوقه آن در دل دیوارها دیده میشود.

از دور پلاکهایی روی دیوارها توجهمان را جلب میکند روی آنها چیزهایی حک شده مثل این یکی که روی آن نوشته شده:ایران آباد،ایران ویران…به فکر فرو میبردمان…

کودک سرخوشی به سمتمان میدود و با هیجان میگوید:خانم ،خانم!  اون دگمه رو بزنید تا قلعه براتون قصه بگه…

تعجب میکنیم که این بچه چه میگوید.به سمت یکی از دیوارها میرویم و متوجه میشویم دورتادور ما نقاشیهایی روی دیوارها نصب شده است.

سراغ اولین پرده نقاشی میرویم.نقوشی که شبیه کارهای قهوه خانه ای است.دگمه روی دیوار را فشار میدهیم.پروژکتورهای روی پرده روشن میشود و قلعه شروع میکند قصه خود را بیان کردن.باورش سخت است اما این قلعه با این ابتکار زیباترین قلعه ای که تاکنون دیده ام به نظر میرسد.قلعه قرار است زندگی سلطان جلال الدین خوارزمشاه را برایمان بگوید و پرده به پرده با نور و موسیقی و صدا ما را با خود به درون تاریخ بکشاند تا جاییکه به خود میاییم میبینیم ساعتی است روی پله ای سنگی نشسته ایم و دست زیر چانه به مرور زندگی جلال الدین نشسته ایم.با صدای سم اسبها دلمان تپیده در امواج دریا غرق شدیم و در چکاچک شمشیرها جنگیده ایم و  سرآخر پا به حرم جلال الدین شاید ما هم یکی از سوگلیهای او شده ایم….

جلال الدین پسر محمدشاه خوارزم بود که پس از پدر به پادشاهی ایران زمین رسید تا دست مغولان را از تاراج این سرزمین کوتاه کند.رشادتهای جلال الدین بارها در اشعار شاعران مختلف به دلنواز ترین اشکال بیان شده .تراژدی جنگ او با چنگیز در کناره رود سند و غرق کردن زن و فرزند به دست خود برای جلوگیری از اسیر مغول شدن و نهایتا یکه و تنها با اسب از رود پرخروش سند گذشتن تاریخ پرشکوه زندگی جلا الدین است. جلال الدین بارها با مغول جنگید بارها سپاه فراهم کرد و در نقاط مختلفی از جمله همین قلعه دست به دفاع از ایران زمین گشود.اما نهایتا در شبی که مست باده نوشیدن بود توسط مغول مورد حمله قرار گرفت .جلال الدین توانست بگریزد از آن به بعد دیگر کسی ندانست که چه بر سر او امد.برخی گویند به قتل رسید برخی دگر گویند با چهره ای مبدل سالها کوشید تا دوباره سپاهی برای مقابله با مغول گرد آورد.هرچه که هست در این خطه تا سالها مردم نان کودکانشان را جلال الدین میگذاشتند تا جلال الدین قصه ما در قصه ها فرو رود و کسی نتواند رد او را بزند.

اینگونه جلال الدین خوارزمشاهی خود قصه ای بی انتها شد تا انتهای سفر به خراسان شمالی ما را نیز با قصه ها دربیامیزد و برای همیشه در ذهن و قلب ما به یادگار بماند.سفری که با قصه اسپاخو آغاز گشت و با افسانه جلال الدین پایان گرفت.

 

۹۳/۵/۱۷ – جاجرم

 

روز آخر سفر فرارسیده است و ما به سنت همیشه راهی دیار خود؛تهران؛ هستیم. مسیر را از جاده پایین برگزیده ایم:بجنورد،جاجرم،میامی،شاهرود،دامغان،سمنان و نهایتا تهران. قصد اصلی از برگزیدن این مسیر دیدن شهر جاجرم است که آخرین مقصد گردشگری ما در سفر به خراسان شمالی محسوب میشود.

 

نزدیک به ظهر است که به جاجرم میرسیم.تن خورشید بالای سر ماست و برخلاف بجنورد اینجا گرم و کویری است و همین ساختار خشک آب و هوای جاجرم است که ما را یاد همه شهرهای کویری دیگر ایران خصوصا شهرهای استان یزد میندازد با همان کوچه های تودرتو و قدیمی،ساباطهای بهم پیوسته،دیوارهای کاهگلی،سکوت و سکون…

 

 

مسجد جامع جاجرم را اگر نشناسی محال است از معماری آن پی به هویتش بری. دیوارهایی چند ضلعی که بوی کاهگل خیس میدهند و دست را به طلب وسوسه میکنند.خنک و صمیمی است و از بیرون نه مناره ای دارد و نه گنبدی درست همان عبادتگاه کویری همه سرزمینهای خشک ایران زمین است…

 

 

دری قدی و آبی رنگ با کوبه ای بر تن در مسجد جامع شهر قدیمی است.دری که به در مسجد چه خوش نشسته است از بس حال و هوای زندگی دارد.آدم فکر میکند پشت این در خدا پای حوضی نشسته است و زیر سایه رقصان برگ چنار قلیان چاق میکند.آدم حس میکند اینجا همان خانه خداوند است که مهربانانه میزبان مسافر جاده ها است.اینجا آدم را یاد نفس کشیدن میندازد یاد زنده بوذن میندازد.

 

 

در  چوبی و قدیمی را باز میکنیم و وارد حیاطی کوچک و نقلی میشویم که فواره ای میان حوضش قرار گرفته است.از بیرون نمیشود فهمید که اینجا مسجد است از درون هم بسیار ساده و ابتدایی است.نه از مناره خبری است و نه از گلدسته های رفیع. صحنی یک ایوانی ،گنبدخانه و دو شبستان تمام معماری این مسجد قدیمی قرن چهارمی را تشکیل میدهد.به راحتی میشود دانست که این مسجد از زمره ابتدایی ترین مساجد ساخته شده اسلام است با طرحی که تاحدودی مارا یاد مسجد فهرج یزد میندازد.

 

 

آنکه به ما سلام میدهد کبوتری است که بالای چراغ مسجد لانه کرده است.لانه ای که در آن جوجه چند روزه کبوتر با بق بقویش مادر را میخواند.هیچ دستی از نامهربانی این کبوتر را نمیترساند و زنان متولی مسجد مهربانانه برایش دانه میریزند.کبوتر اینجا جایش امن تر از هرجای دیگری است و این میشود معنی درست خانه خدا

 

 

داخل مسجد مرمت شده و کمتر آثاری از روزگار گذشته اش باقی مانده است تنها چند گچبری ساده ، فیلپوشهای گوشه و البته محراب زیبایی که زیر شیشه حفاظت میشود.روی محراب را با کمال تعجب بنری تبلیغاتی چسبانده اند.از بانوی متولی چرایش را میپرسیم که او هم نمیداند و تنها میداند که باید این بنر را اینجا نصب کند.برایش توضیح میدهیم که ارزش این مسجد قدیمی به این محراب باشکوه است و حیف از چنین ظرافت گچ و سنگ و آجر که زیر پارچه زمخت بی قواره مخفی باشد. بانو همسرش را صدا میزند تا با کمک هم محراب را از پرده نشینی درآوریم و شگفت زده زیبایی و جمال گردیم.

 

 

روی بخشهایی از دیوار کتیبه های ساده ای مزین به نام اعظم و علی (ع) و آیاتی از کلام خدا به چشم میخورد.بخشهایی از کتیبه ریخته و بخشهای باقیمانده نیز حال خوشی ندارند.حیف از چنین بنای قدیمی که کمتر اسمی از آن برده میشود.وقتی نام مساجد صدر اسلام برده میشود همه ما یا یاد فهرج میفتیم و یا یاد دامغان اما به جرات میگویم که این مسجد؛مسجد جامع جاجرم؛ حتی زیباتر از مسجد قدیمی فهرج است به شرطیکه بنوازیمش با مهر و آشتی.

 

 

روی زمین مفروش است از بافته های ماشینی اما گوشه ای چشممان به قالی قدیمی و نفیس خراسانی میخورد.پرس و جو که میکنیم متوجه میشویم در انبار مسجد برای مفروش ساختن شبستانها، فرشهای نفیس و قدیمی وجود دارد اما تنها سالی چند بار از آنها استفاده مییشود.حیف است حیف که چنین قالیهای زیبایی جای خود را به ماشین بافته های بی هویت داده اند.

 

 

در کوچه پس کوچه های شهر و در بافت قدیمی سرگرم قدم زدن هستیم.به حمام قدیمی شهر میرسیم که از بیرون گنبدهای آجری آن دیده میشود که درست پای دامنه جنوبی تپه نارین قلعه قرار گرفته است.

 

 

ساختارش زیرزمینی است.باید پله های سنگی آن را پایین برویم و خود را در گود حمام بیابیم .حمام خنک و کف آن توسط نورگیرهای سقف سایه روشنای دلچسبی دارد. راهنمای محلی حمام مرد جوانی است که کتابی در دست گرفته و در سکوت و تنهایی سرگرم مطالعه است.دانشجوی کارشناسی ارشد است و وقتی لب به سخن میگشاید تا ما را از تاریخ شهرش آگاه کند پی به فرهیختگی او میبریم.مردی اهل مطالعه و دلسوز تاریخ و فرهنگ و هویت ایران زمین…

 

 

حمام قدیمی به همت مردم والای شهر جاجرم امروز دیگر تبدیل به موزه مردم شناسی و تاریخ شهر شده است. در گرمخانه و خزینه و گود، به جای صدای دلاک و بوی تن شور و بخار آب داغ، غرفه هایی ساخته شده برای نگهداری اشیای قدیمی و گاه بسیار تاریخی خاندانهای جاجرمی.هرخانواده با وسعت قلب و گشادگی روح اشیای قدیمی و خانوادگی خود را به موزه هدیه کرده است تا جاییکه امروز این حمام قدیمی در این شهر دور کویری تبدیل به گنجینه ای از میراث معنوی و تاریخی قوم خراسان شمالی و خصوصا مردمان خطه جاجرم گشته است.

 

 

و زیباترین این اشیا برای چشمهای مشتاق ما دیدن این شهر فرنگ قدیمی است که من را یاد سکانسهایی از فیلم هزاردستان میندازد.همیشه آرزو داشتم برای لحظه ای هم شده چشم در دالان جادویی شهر فرنگ بگذارم و خود را در روزهای گذشته رفته حس کنم و حالا در این حمام مرطوب کویری نشسته ام پای شهر فرنگ قدیمی و عبور عکسهای صدساله را میبینم و یک هو حال خوشی پیدا میکنم. حال خوش خزیدن در کوچه های ۱۰۰ سال پیش شهر و دیارم و در کنار روح همه آن مادربزرگها و پدربزرگهای رفته ای که پای جعبه جادویی برقی هنوز دلشان هوای شهر فرنگ کودکیشان را میکند….یادشان بخیر

منبع:وبلاگ بیا تا برویم