قلعه کوه قاین اثری عظیم و شاخص با چندین هکتار مساحت است که از قلاع دوره سلجوقی و یکی از پایگاه های عمده فداییان دوره اسماعیلیه است.

این قلعه بر فراز کوهی مشرف بر شهر قاین ساخته شده است که از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قاین محدود می شود.

قلعه با تابعیت از ناهمواری های کوه از دو بخش متمایز که یکی متعلق به سربازان و دیگری بخش امیرنشین بوده ساخته شده است. فضاهای داخلی آن شامل اتاق ها، برج ها، آب انبارهای متعدد و راهروهای ارتباطی می باشد.

این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم طاقها طاقچه ها و درگاه های به جا مانده قدمت آنرا به دوره ساسانی تایید میکنند. اما برخی معتقدند که این قلعه از قلاع به یادگار مانده از دوره هخامنشینی است. البته قاین با نام کاین در دوره ساسانی یکی از مناطق مهم لشکر خیز و امیر نشین این حکومت بوده است.

آنچه مسلم می باشد قلعه فعلی بر روی ویرانه های قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی که ازجانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود مرمت و بازسازی شد. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید که نشانگر اهمیت و تسخیر ناپذیری آن می باشد.

این قلعه بعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز داشته و ساکنین قلعه توانسته اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت کنند. دکتر بلوکه در سال ۱۸۷۲ میلادی به اتفاق گلد اسمید از قاین بازدید میکند این قله را همان شهر آرتاگوانا میداند که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده. کورتیوس می گوید :بهنگام حمله اسکندر «سال ۳۲۸ قبل از میلاد»بیش از ۱۳۰۰۰ نیروی نظامی از این دژ به مقابله با لشکر انبوه وی برخاستند. سرپرستی سایکس انگلیسی در سال ۱۳۱۱ هجری قمری این نظریه را تایید می نماید.

فرهنگ جغرافیایی ایران جلد پنجم خراسان اثر وزارت جنگ بریتانیا «سال ۱۹۱۰ میلادی » می گوید :«قاین در گذشته (آرتاکونا) نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته اما شهر کنونی همان شهری نیست که توسط ازبکها احداث شده است ».بر اساس روایت این بلخی که مورد تایید ضمنی اکثر مورخان است نطفه انقلاب ایرانیان بر علیه تجاوزات و سلطه سلوکیان در قاین (قهستان) بسته شد.

سال ۱۹۴۰میلادی ادوارد چارلزییت ازاین قلعه چنین یاد می کند : «از تپه های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه های قدیمی شهر بازدید کنم دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده بود و فضای نسبتا بزرگی را احاطه کرده بود » در سال  ۱۹۷۲ میلادی هیات ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به بررسی قلعه کوه قاین پرداخته اند.

قاضی حسین علوی قاینی مرد شماره یک اسماعیلیه ایران فاتح قهستان و مغز متفکر حسن صباح که از اولین داعیان اسماعیلیه در سده پنجم هجری بود با همان سیاست تسخیر الموت قلاع درح مومن آباد وآرتاگوانای قاین را به تصرف خود در آورد.

خواجه نصیر الدین طوسی این دانشمند بزرگ ایران درقرن هفتم به قاین آمده و مدتی در قلعه کوه قاین اسکان گزید.خواجه نصیر الدین طوسی مدتها در قلعه زندگی کرده و کتاب اخلاق ناصری را بنام ناصرالدین محتشم فرمانروای قهستان تالیف کرده است.

قلعه در محوطه ای وسیع به طول ۶۰۰ متر روی کوه احداث شده معماری قلعه با استفاده از پستی و بلندیهای کوه از دو قسمت متمایز ساخته شده است. یکی قسمت سربازان و جنگجویان و دیگر قسمت امیر نشین و فرماندهی. این دژ از سمت جنوب و جنوب شرق به کوهستان و از سمت غرب وشمال به دشت قاین محدود شده راه رسیدن به قلعه از دره ای در غرب آن میگذرد. در ورودی که در جنوب شرق آن قرار دارد دره ای کم عرض و نقطه ضعف قلعه در یک محاصره طولانی بوده که با کشیدن دیواری در وسط آن مسدود شده است و این نقیصه را برطرف کرده اند.

در کنار ورودی به یک برج دیواری در وسط آن که بیش از ۱۰ متر ارتفاع و حدود ۲۰/۱ متر ضخامت دارد و بر روی صخره ای صعب العبور بنا شده همین برج کار اصلی حفاظت از دره و ورودی گردنه را انجام می داده است. در کنار آن دواتاق جهت استراحت نگهبانان درست شده که قسمتی از آثار سقف آن هنوز باقیست. چند اطاق به ابعاد ۳*۵/۲ متر با سنگ و ملاط ساروج بسیار استادانه و ظریف با سنگ ساخته شده اند احتمال دارد که محل نگهبان قلعه باشد. برج های قلعه با ارتفاع بیش از ۵/۲ متر از سنگ و ساروج بنا شده برج های جنوبی در مقایسه با سایر برجها سالمتر مانده اند. برخی اتاق ها دو طبقه بوده و در سقف آنها مصالح چوب بکار رفته است و تمام آنها با درگاهی بهم مرتبط می باشند. هر یک از اتاقها با درگاهی به اتاق بزرگی که حدود ۱۵ متر طول و ۳ متر عرض دارد ارتباط می یابد.

این اتاق ۱۵ متری که حوادث سخت روزگار را تحمل کرده و سقف آن هنوز پابرجاو استوار و سالم است.علت باقی ماندن سقف بعلت ریزش طبقه بالایی بر بام طبقه دوم و باعث استکام سقف طبقه اول شده است. این اتاق احتمالا محل نگهداری اسب و قاطر بوده و آبشخورهای موجود این گفته را تایید می کند بطور کلی قلعه از دو بخش تشکیل شده «حصار بیرونی و حصار داخلی » پس از چندین حلقه دیوار دفاعی به مرتفع ترین بخش آن یعنی ارگ ومقر فرماندهی می رسیم. این موقعیت بنا می توانست در صورت کمبود نیرو جهت دفاع یا سقوط مدافعین از آنجا کار دفاعی را ادامه داد.

بقایای آب انباری به عمق ۵ طول ۴ و عرض ۳ متر از آجر، ملات و گچ دیده می شود. ساکنین قلعه در فصل بهار آنرا پر آب نموده تا مورد استفاده قرار گیرد. در حد فاصل دیواره دفاعی دوم و سوم یک صخره سنگی بلندی دیده می شود که در مواقع لزوم از آن جهت دیده بانی و تسلط بر اطراف استفاده می کردند. در ابتدای دیواره سوم به سنگرهای متعددی میرسیم که مشرف بر دره بوده و راه نفوذ را کاملا می بستند محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگترین و بلندترین برج قلعه واقع شده و وظیفه خطیری بر عهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه افراد مدافع تا سر حد جان از مقر حاکم حفاظت نمایند بدلیل اهمیت ارگ و مقر حاکم امرای لشکری علما و دانشمندان در آن دیوارهایش بلند و ضخیم می باشد.

در محوطه دیوار سوم اطاقی دو طبقه بوده که سقف طبقات فرو ریخته و احتمالا مدرسه ای بوده که ساکنین و افرادی که ماموریتهای مختلفی داشتند در آن تربیت می شدند.

محوطه چهارم با دیوارهای دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم در قسمت مرکزی آن اتاقها و دالانهای پیچیده تو در تو وجود داشته که ویران شده اند.

تمامی سطوح دیوارها حصارها و برجها بندکشی و درزگیری شده در سطح وسیع قلعه بطور گسترده ظروف سفالی با رنگهای آبی فیروزه ای و قرمز دیده می شود که زبان گویای تاریخ پرمخاطره این سرزمین می باشد. این قلعه به شماره ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

متاسفانه قسمت هایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد بکلی نابود خواهد شد. همجواری آن با مجموعه ای از آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین می تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل نماید.ازجمله اقدامات ضروری تشکیل انجمن دوستداران آرتاگوانا به منظور حفظ و حراست از آن مرمت و بازسازی یا اخذ مجوز خاکبرداری توسط میراث فرهنگی نصب تابلوی معرفی و نقشه راهنما احداث آبنما در درون قلعه برقرسانی شده است