گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و یکی ازشاهکارهای معماری ایران در دوره ایلخانی است.
معرفی بنا
این گنبد در حد فاصل سال های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شده است. گنبد سلطانیه عظیم و بزرگ که عظمتش هرکس را به خود جذب می کند.

سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.گنبد مشهور سلطانیه که در مسیرتهران- زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می شود، گنبدی عظیم ودوپوش است که از بی نظیرترین گنبدهای دو پوشش زیبا به شمارمی آید.

در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق شناسان و باستان شناسان غربی نیز اهمیت فوق العاده آن را مورد تاکید قرار داده اند. بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و به شیوه معرق کاری تزیین شده است چنانچه گویی جامه ای فیروزه ای بر تن کرده است.

رنگ اصلی در تزیین بنا آبی است که از آبی کمرنگ و آسمانی تا فیروزه ای و حتی سبزآبی سیر در کل آن دیده می شود. بنا دارای ۳ در ورودی است که اکنون در اصلی مسدود است. همچنین ۸ پلکان مارپیچ طبقات را به هم وصل می کند. بالای چهار ایوان اصلی بنا، چهار پنجره بزرگ وجود دارد.

گنبد خانه دارای ۸ دیوار ضخیم است که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را تحمل می کنند، ۸ مناره نیز در زاویه هر دیوار وجود دارد.

از لحاظ قدمت سلطانیه، قدیمی ترین گنبد دو پوشه جهان به شمار می رود. گنبد ضخامتی حدود ۱۶۰ سانت دارد و فضای کاذب بین دو گنبد ۶۰ سانتیمتر است. دولایه بودن گنبد یکی از دلایلی است ماندگاری آن است تا جاییکه گنبد حتی در برابر زلزله نیز تا به حال پایدار مانده است. تنها تغییری که در طول ۷۰۰ سالی که از ساخت گنبد می گذرد بر آن اتفاق افتاده نشست ۲ تا ۸ سانتی متری آن است.

دشتی که گنبد در آن قرار دارد حدود ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. در خارج از بنای گنبد موزه کوچکی وجود داردد که عکس ها و اشیایی در آن برای بازدید وجود دارد.

طبقه فوقانی و جدا از دهلیزهای داخلی گنبد سلطانیه، یکی از شاخص ترین بخش های آرمگاه است. این بخش بالکن هایی هشت گانه هستند که از ایوان ها رو به بیرون شکل گرفته اند و تزئینات زیبایی از کاشی کاری، مقرنس، تسمه کشی، گچ کاری و تلفیق هایی از آجر و کاشی به همراه کتیبه های متعدد تشکیل شده اند. این بالکن ها چشم اندازهای بی نظیری دارند.

نورگیر های خارق العاده گنبد سلطانیه هر بیننده ای را مبهوت می کند. برخی نورگیرهای این بنا را به ساعت آفتابی برای انجام امور مذهبی تشبیه کرده اند.

گفته می شود که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره های بزرگ می تابد ساعت را نشان می دهد و نور پنجره های کوچک، حدود دقیقه را به نمایش می گذارد. بر همین اساس گفته می شود که هشت ضلعی بودن بنا هم به همین علت است.

بنا به روایتی گفته می شود که گنبد سلطانیه بر اساس طرحی از آرمگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرمگاه سلطان سنجر الهام گرفته شده، ساخته شده است. با این حال پلان آن آرامگاه ها مربع اما گنبد سلطانیه هشت ضلعی است. از سوی دیگر جنبه های ابتکاری در این بنا آن را به یکی از شاخص ترین بناهای دوره اسلامی در جهان بدل کرده است.

آرتور پوپ پژوهشگر بزرگ تاریخ ایران می گوید که گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر می رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است. بارها و فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته اند و هیچ مانعی برای آنکه حرکت هماهنگ و رو به عروج بنا را کند یا مخدوش کند وجود ندارد؛ از این رو بنا از لحاظ ساختار یک شاهکار است.
در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی دیده می شود که محراب آن دارای حاشیه گچبری است. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، در سایت گنبد سلطانیه آرامگاه ملاحسن کاشی نیز وجود دارد. مولانا حسن بن محمود کاشانی آملی معروف به «حسن کاشی» عارف و شاعر دربار سلطان محمدخدابنده (اولجایتو) (حکـ ۷۰۳-۶۸۳ ق) بود. درباره این که بنا در چه دوره ای ساخته شده اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را مربوط به دوران اولجایتو و برخی دیگر آن را مربوط به دوران شاه طهماسب صفوی (حکـ ۹۸۴-۹۳۰ ق) می دانند.

معماری بنا

کاشی های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی فوق العاده ممتاز و کم نظیر است. پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربت خانه و سردابه تشکیل شده است. گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع ۵۰/۴۸ متر و قطر دهانه ۴۰/۲۴ متر، بزرگ ترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان است.

این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی توان نمونه ای قدیمی تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی متر و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی متر است. سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب ناپذیر کرده است. در فضای گنبدخانه، ۸ جرز سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده ها منتقل می کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است. اگر چه سن پائولوزی تشابهاتی را ازگنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ی فلورانس به این گنبد بیان نموده ولی اینجا مجالی بود برای بیان این مطلب که این بنای زیبای آجری با گنبد آنهرگز کوچکترین تشابهی را باسایر گنبدهای جهان نداشته و اساسا ساختار گنبد سلطانیه ویژگی خاص منحصر بفرد خودش را داشته و هیچ تشابهی به گنبد این کلیسا ندارد.

در این آرامگاه، برای نخستین بار در تاریخ معماری ایران در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی کاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است. در رابطه با کاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابی باید گفت که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می تابد، نشان دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد نشان دهنده ساعت و نور پنجره های کوچک نشان دهنده حدود دقیقه است. گنبد سلطانیه بنایی است هشت ضلعی که با آجر ساخته شده است، قطر داخل بنا ۲۵ متر است، در محل اتصال هر دو ضلع، دو ستون قطور و مرتفع در جوار هم ساخته اند. هر ستون به وسیله یک قوس جناغی به ستونی که در انتهای همان ضلع قرار دارد، متصل شده است. در نتیجه در هشت ضلع بنا، هشت طاق مرتفع به وجود آمده است. حد فاصل قوس ها در طاق مجاور را، با آجر پوشانده اند، در قسمت فوقانی طاق ها، طوق زیرین گنبد ساخته شده است و روی آن ساق گنبد را به صورت دایره بنا کرده اند. بنا در این قسمت، از هشت ضلعی به صورت دایره در آمده است و بر روی ساق گنبد، گنبد عظیم و رفیع بنا را استوار کرده اند، گنبد از نوع دو پوش است و فاصله از نوک گنبد تا کف بنا ۵۲ متر است. تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه شامل گچ بری، مقرنس کاری، کاشیکاری، خطوط تزئینی و تزئینات آجری متنوع است. گنبد سلطانیه مجموعه ای است بی نظیر از اصیل ترین هنرهای تزئینی ساختمانی ایران زمین. بر روی دیوارهای داخلی بنا، طرح هایی به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی رنگ و آجر، کلمات الله، محمد و علی و تلفیق کلمات محمد و علی و ترکیب های پیچیده هندسی از کلمه علی ساخته شده است.

برای استحکام بنای گنبد سلطانیه در طی سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ در داخل ستون ها و طاق نماها و دیوارها بتون تزریق شد. گنبد سلطانیه یکی از جاذبه های توریستی استان زنجان است و همه ساله مورد بازدید گروه کثیری از جهانگردان خارجی و ایرانیان علاقه مند به آثار باستانی ایران زمین قرار می گیرد.

اطلاعات تاریخی بنا

در دوره ایلخانان مغول مجموعه بناهایی طـراحی و شکـل گـرفتنـد کـه بـه ابـواب البـر معروف شدنـد. درشهر زنجان که یکی از پایتخت های حکـومـت ایلخانی بـود، غـازان خـان و خواجـه رشـید الدین فضل الله دسـتـور بـه ساخت ایـن مجمـوعه هـا دادند و در واقع این گونه بناها را بنیان نهادند. این بناها با قرار گرفتن آرامگاه بانی در مرکز آن شکل گرفتند. با پژوهش ها و مطالعات بـه عمـل آمـده مشخـص می شـود کـه ابـواب الـبر تـنها به آرامگـاه بانی اطلاق نمی شـده اسـت، بلـکـه مجمـوعـه بـناهایی هستنـد کـه در آنها فعـالیـت های مذهبی، علـمی ،فرهنـگی ، هنـری و اجتمـاعی انجـام می گرفته و نیـزهدف بانیان این بناها کسب خیرات و ثواب مدخر برای خویش بوده است.

مرمت گنبد سلطانیه

مردم استان زنجان خاطره روز نصب آخرین کاشی مرمتی را از یاد نبرده اند، روزی که در مراسمی نمادین توسط رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور این کاشی بر بلندای سلطانیه نصب شد. با این حال اما امروز تنها با گذشت یک سال از زمان نصب این کاشی همچنان روند تخریب گنبد ادامه یافته است.

کار بازسازی گنبد سلطانیه از سال ۱۳۴۸ آغاز شده و در این مدت گنبد سلطانیه در ۹ دوره مورد بازسازی قرار گرفت. همین چندماه پیش بود که بالا خره داربست های فلزی از اطراف این بنا خانه کشی کردند و پس از ۳۰ سال فصل های مرمت این بنا به پایان رسید. گنبد سلطانیه باید به عنوان یک اثر ثبت شده جهانی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، اما تصور می شود کسی به اهمیت این اثر تاریخی واقف نیست و انگار مسوولان فراموش کرده اند که این اثر بزرگترین بنای آجری جهان است. در حالی حاضر، بعضی از کاشی های گنبد سلطانیه در حال ریزش است و در بسیاری از بخش ها دو رنگی فاحشی به چشم می خورد. گنبد سلطانیه گرچه امروز به عنوان یک اثر تاریخی ثبت شده در میراث جهانی است ولی می بایست در نگهداری این اثر ارزشمند تاریخی در ایران کوشش بیشتری صورت گیرد.

مسیر دسترسی

گنبد سلطانیه در مسیر جاده تهران به تبریز قرار دارد و نمای زیبای آن از میان دشت های زنجان قابل مشاهده است. اگر مسافری از مرکز و جنوب کشور هستید در ابتدا باید خودتان را به تهران برسانید. چرا که زنجان و شهر سلطانیه در جاده تهران- تبریز واقع است.

از تهران به سمت قزوین حرکت کنید، اگر مسیر جاده قدیم را انتخاب کرده اید باید از تاکستان عبور کنید تا به زنجان و پس از آن به سلطانیه برسید که در ۳۶ کیلومتری زنجان قرار دارد. اگر مسیر انتخابی شما اتوبان قزوین به زنجان است باید از با استفاده از علائم خروجی وارد جاده قدیم شوید و مسیر را به شکلی که گفته شد ادامه دهید.

گنبد سلطانیه با انشعاب از جاده اصلی و طی ۵ کیلومتر در مسیر فرعی در میان دشت های اطراف خود را به شما نشان می دهد و از همان لحظه اول شکوه آن را خواهید دید.