غار کتله خور در ۱۵۵ کیلومتری جنوب زنجان، در نزدیکی شهر کوچک گرماب واقع شده است. مسیر متداول برای بازدید از این جاذبه طبیعی جاده زنجان به خدابنده (قیدار) در امتداد زرین آباد به گرماب است.
غار کتله خور غاری است خشکی-آبی که در استان زنجان، شهرستان خدابنده و در ۸۰ کیلومتری جنوب قیدار و ۱۷۳ کیلومتری شمال همدان و ۴۱۰ کیلومتری تهران و ۵ کیلومتری شهر گرماب واقع است. در بعضی مناطق غربی ایران به کوه کم ارتفاع کَتَله می گویند و احتمالاً وجه تسمیه این غار نیز همین است که در یکی از این کوه ها قرار گرفته است و خورشید از پشت آن طلوع می کند و به جای کتله خورشید به آن کتله خور می گویند.

نخستین بار در بهار سال ۱۳۳۱ خورشیدی گروهی از سرشناس ترین کوهنوردان ایران از اعضای باشگاه نیرو راستی اقدام به کشف و بازدید غار کتله خور کردند. یکی از اعضای زنجانی گروه نامبرده به نام سید اسد الله جمالی اقدام به ثبت رسمی غار کرد. از آن پس غار کتله خور به عنوان پدیده شگرف طبیعی مورد توجه علاقه مندان غارنوردی قرار گرفته است.

ساختمان در زیر کوه کتله خور قرار گرفته و از پایین دست دهانه آن رود شور که از شعبات فرعی قزل اوزن است جاری است. غار در منطقه مستطیل شکلی به ابعاد ۲۰۰۰×۱۵۰۰ متر به وجود آمده است. در محل یاد شده عملکرد هوا زدگی مکانیکی و نیروهای درونی به کمک یکدیگر تعدادی ترک یا گسل متقاطع را در محدوده داخلی این فضا به وجود آورده و به دلیل فراهم شدن سایر شرایط، فرایند غار زایی شروع شده است. دهانه غار در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه ای که آب های فرورو حاصل از ریزش جوی غار را خارج می کند و به رود شور می ریزد، ۵۰ متر است.

ورودی غار یک دهلیز ۴۰۰۰ متری بوده با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی، پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالایی هایی به ارتفاع ۲ متر و گودال های خشک قرار دارد که با دو شاخه ۵۰ متری ادامه پیدا می کند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون می رسد. در داخل تالار کوچک بلورین، که به تالار ستون ها چسبیده چاهی به عمق ۸ متر قرار دارد که احتمالاً محل خروج آب های فرورو سازنده غار است.

در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده است. بخش ورزشی آن که تنها مورد استفاده غار نوردان و صخره نوردان قرار می گیرد، حدود ۴ کیلومتر است که البته هنوز انتهای آن کشف نشده است. بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار می گیرد حدود ۲ کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته می شود این مسیر تنها ۱/۳ کل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد. قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. البته این دالان هیچگونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به صورت مصنوعی کنده شده اما خود دالان تماماً طبیعی بوده است.

غار کتله خور از لحاظ کیفیت بلورها و قندیل ها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است که توسط سرمایه گذاری بخش خصوصی و هزینه شخصی به نام مهندس عالی که مهندس عمران فرمانداری زنجان بود در طول پنج سال آماده بهره برداری گشت. از بهره برداری اولیه این غار چیزی حدود ۱۵ سال می گذرد که البته هنوز هم کاوش و فعالیت برای آماده سازی سایر قسمت های غار برای بازدید ادامه دارد.

غار کتله خور غاری است آهکی که در برخی نقاط آن گل رس و خاک های حاوی اکسید آهن قابل مشاهده است. این غار از نظر سنی تقریباً هم سن غار علیصدر همدان است. البته این دو غار از دو جهت با هم تفاوت دارند؛ یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملاً آبی، حال آنکه غار کتله خور زنجان غاری است تقریباً خشکی. دوم اینکه آهک های غار کتله خور نسبت به آهک های غار علیصدر بسیار خالص تر هستند که این خود عاملی است جهت زیباتر شدن غار، چرا که خالص بودن آهک ها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیل ها می شود.

یک نکته جالب توجه در رابطه با غار کتله خور این است که شواهد و بررسی های انجام شده مؤید این موضوع است که این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان متصل می شود. همچنین یکی دیگر از عجایب و زیبایی های این غار تعدد طبقات آن است که اینگونه غارها در جهان بسیار کم نظیر هستند. گمان می رود که این غار دارای ۷ طبقه باشد که البته تاکنون تنها ۳ طبقه آن کشف شده است.

حدود ۷۰۰ متر اولیه غار قطری حدود ۷۰ سانتیمتر داشته است به طوری که رهنوردان اولیه غار این مسیر ۷۰۰ متری را سینه خیز طی کرده و مسیر خود را با علامت گذاری مشخص کرده اند. ۱۰۰ متر ابتدای غار محل زندگی انسان های نخستین بوده است که این موضوع را اسکلت ۸۰ انسانی که در این محل پیدا شده است تأیید می کند. گفتنی است که این اسکلت ها همچنان در این محل نگهداری می شوند. این غار دارای بخش های دیگری است که به ترتیب می توان میدان شیر خوابیده، میدان بیستون، میدان چهل ستون، سه راهی کوهی، میدان پنج شیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دو جادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و … را نام برد. تمامی این بخش ها حاصل تجمع های مختلف آهکی است که هر کدام براساس شباهتی که به یکی از اشیاء اطراف ما داشته اند به این اسامی خوانده می شوند. از ویژگی های منحصر به فرد این غار می توان وجود ستون های آهکی عظیم را نام برد که حاصل به هم پیوستن استالاکتیت ها و استالاگمیت های آهکی هستند که باعث شده اند که این غار خود نگهدارنده خود باشد یعنی اینکه این ستون های عظیم نقش نگهدارنده هایی را بازی می کنند که مانع از فروریختن سقف غار می شود.

این غار در مراحل اولیه تشکیل خود غاری آبی بوده است که در اثر انحلال آبی گاهی اوقات توده های عظیمی از سنگ ها از توده اصلی جدا شده اند. تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده است که آب به طبقات زیرین نفوذ کرده و عملاً غار تبدیل به غاری خشکی گردد. از دیگر ویژگی های بارز این غار می توان وجود قندیل های زیبا و شفاف آهکی و استالاکتیت های گُل کلمی را نام برد.

وجود چشمه های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره های متعدد طبیعی هم از ویژگی های منحصر به فرد این غار است. علاوه بر تمامی این مسائل در غار کتله خور همان طور که پیشتر آمد می توان تجمع های متفاوتی مشاهده کرد که یکی از این تجمع های زیبا و جالب توجه استالاگمیت هایی است که بسیار شبیه عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شده اند.

این غار در طول ۱۲۰ میلیون سالی که از عمرش می گذرد دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده است. از تغییرات طبیعی این غار می توان شکستگی های حاصل از زمین لرزه ها، گسل خوردگی ها، لغزش ها و ریزش ها را نام برد.

برنامه بازدید از غار مزبور در خرداد ماه سال ۱۳۳۱ به اجراء درآمد و شرح زیبایی های بی نظیر این غار در مجلات معتبر و پر تیراژ آن زمان مانند: ترقی، تربیت بدنی و پیشاهنگی، جوانان دموکرات و همچنین نشریات محلی زنجان چاپ شد.

این غار از لحاظ وسعت، دومین غار جهان و از لحاظ زیبائی اولین غار جهان شناخته شده است.گشت و گذار و دیدن پدیده های داخل غار اعم از دهلیزها و گذرگاه ها و وجود ستون های عظیم و وجود استاتگیت ها (چکنده ها) و استلاگمیته (چکیده ها) به رنگهای مختلف و تعدادی قندیل های تو خالی و نیسانی که جزء کمیاب ترین قندیل ها است، آن را در زمره منحصر به فردترین غارهای جهان قرار داده است.

غار عظیم و زیبای کتله خور از طریق جاده آسفالته زنجان، سلطانیه، خدابنده، گرماب و از طریق جاده زنجان، بیجار، گرماب و همچنین از طریق جاده همدان، کبودر آهنگ قابل دسترسی است.

منبع سایت ایرانگردی