سفرنامه مجله مسافرتی سفرنامه ، تجربه سفر و سفرنامه
آرامستان شاه زنده ، شهر زیبای خاموشان
«شاه زنده» یک افسانه نیست! یک شخصیت حقیقی است از صدر اسلام که رهسپار ماور‌اءالنهر می‌شود؛ سرانجامش اما، افسانه است و افسون دارد… چنان افسانه‌ای که بشود با آن یک شهر ساخت؛ یک کتاب نوشت… یک کتاب پر از نقش و نگار! پر از رنگ! اصلاً بگو خود رنگین‌کمان! رنگین کمانی از رنگ آبی! از لاجوردی بگیر تا فیروزه‌ای!
بیا با هم برویم به این شهر آبی؛ بچرخیم میان بناهای باشکوه و انبوهی طرح زیبا ؛ به وجد می‌آیی و سیر نمی‌شوی از تماشای کاشی‌ها! یکی از یکی قشنگ‌تر… چند بنا را که زیر پا بگذاری، مطمئن می‌شوی بنای بعدی زیبایی متفاوتی در چنته دارد! آن قدر نقش زیبا از در و دیوار می‌ریزد که مسحور می‌شوی و فراموش می‌کنی در یک آرامستان ایستاده‌ای… در یک شهر با مردمانی خاموش… گرچه، خاموش خاموش هم نه! از هنر و ذوق و عشق، سخن‌ها دارند… هنر و خلاقیتش به تعدادی هنرمند بنام می‌رسد و عاشقانه‌هایش، به صدها زن و مرد که از شرق و غرب گیتی گِرد آمده‌اند به دور شاه عشق… تا با چوب و خشت و کاشی ثبت کنند دوام‌شان را بر جریده عالم…
آرامستان شاه زنده، که مجموعه بناهای آرامگاهی و از شاهکارهای دوره تیموری است، در تپه افراسیاب شهر سمرقند قرار دارد. بر طبق افسانه‌ها، شهر سمرقند را افراسیاب، پادشاه اسطوره‌‌ای شاهنامه پایه نهاده است. وجه تسمیه «شاه زنده»، به آرامگاه «قُثَم بن عباس» بازمی‌گردد. قثم، پسرعموی پیامبر(ص) بود و برای تبلیغ دین اسلام به سمرقند آمد؛ ظاهراً در پیکار با سپاه خاقان چین کشته شد و در این مکان مدفون گشت. مردم سمرقند که اعتقاد شدیدی به وی داشتند، او را زنده قلمداد کرده و «شاه زنده» خواندند. بر اساس افسانه‌ای محلی روایت می‌کنند که وقتی سر وی را از بدن جدا کردند، ناگهان سر خویش را به دست گرفت و به چاهی پرید… بنا بر این روایت، چاه به باغی وصل است که شاه زنده در آن زندگی می‌کند و عاقبت روزی بازخواهد گشت…
تعدادی آرامگاه متعلق به قرن یازده یا دوازده میلادی (که آرامگاه منسوب به شاه زنده هم جزو آنهاست) به همراه یک مناره کوچک، یک مدرسه و تعدادی مقبره از زیر خاک کشف شدند؛ آرامگاه‌ها پس از تخریب سمرقند در حمله مغول به حال خود رها شدند تا در اواخر قرن چهاردهم میلادی ساختمان‌سازی و بازسازی قسمت قدیمی آغاز شد. ورودی اصلی آرامستان که ۳۹ پله دارد، در زمان الغ‌بیگ و در قرن پانزدهم ساخته شد. تعدادی از بزرگان، امیران و دانشمندان شهر از جمله قاضی‌زاده رومی، چند تن از نوادگان تیمور و زنان حرمسرای تیموری در بناهای این مجموعه که تعدادشان به عدد ۲۰ می‌رسد، خفته‌اند. تمامی آرامگاه‌ها، دارای دروازه و گنبد هستند و تنها تفاوت، در اندازه، شکل گنبد و تزئینات آنهاست. تزئینات، شامل کاشی‌کاری‌های نقش برجسته‌ای‌ست که از تلفیق طیف‌های مختلف رنگ‌های آبی، لاجوردی و فیروزه‌ای تشکیل شده و این مجموعه را به یکی از زیباترین آرامستان‌های جهان تبدیل کرده‌‌اند.
بخش شمالی آرامستان، که کهن‌ترین بخش مجموعه به شمار می‌رود، شامل آرامگاه خواجه احمد، مسجد تابستانی، دروازه بهشت و آرامگاه شاه زنده در یک سمت و مجموعه تومان آغا، کوتلوغ آغا (همسران تیمور) و امیر برندق در سمت دیگر می‌باشد. ساخت آرامگاه امیر برندق، به قرن ۱۴ میلادی بازمی‌گردد و دروازه آن با معرق کاشی تزئین شده است. مجموعه تومان آغا، که شامل یک چهارطاقی،آرامگاه و مسجد می‌شود، حدود قرن پانزدهم میلادی و به دستور تومان آغا ساخته شد؛ پوشش بیرونی بنا از معرق کاشی است و با کتیبه‌های چشمنواز «شیخ محمد بندگیر تبریزی» تزئین گردیده است. تزئینات داخلی شامل ازاره‌هایی معرق، مزین به نقوش طلایی روی میناست که در بالای گنبد به نقوش هندسی منتهی می‌شود. مسجد تومان آغا به شکل شبستانی مستطیلی و دیواره‌ها و محراب آن معرق‌کاری شده است. یک در حکاکی شده چوبی با ترصیعات عاج اثر اوستا یوسف شیرازی این مجموعه را کامل می‌کند. توسعه این مجموعه در زمان الغ‌بیگ نیز ادامه یافت و آجر لعابدار به تزئینات نما افزوده شد. آرامگاه خواجه احمد که در قرن ۱۴ میلادی بنا شده و یکی از قدیمی‌ترین بناهای مجموعه است، شاهکار بی‌نظیری از کاشی‌های لعابدار است. کاشی‌کاری‌های این بنا، با رنگ‌های سفید، آبی فیروزه‌ای و لاجوردی هستند. سنگ نوشته این آرامگاه می‌گوید: «امید که خداوند با الطاف بی‌نهایتش این مقبره را به بهشتی برای خواجه احمد تبدیل کند.»
شالوده و سنگ بنای آرامگاه شاه زنده، به قرن یازدهم میلادی بازمی‌گردد. از بناهای اطراف آن به جز مناره‌ای که همچنان پابرجاست، یک مدرسه (ساخته شده در دوره قراخانیان) روبروی آن وجود داشته که امروزه اثری از آن به چشم نمی‌خورد. بنای پیشین آرامگاه شاه زنده به روایت ابن‌بطوطه در سفرنامه‌اش چنین است: «قثم بن عباس گنبدی دارد که روی چهارپایه قرار گرفته و هر پایه از دو ستون مرمرین به رنگ‌های سیاه و سپید و سبز و سرخ تشکیل شده است. دیواره‌های مقبره از قطعات مرمر الوان مذهب‌کاری ساخته شده و سقف آن از ارزیز است. صندوق مقبره از چوب آبنوس مرصعی است که چهار رکن آن را با صفحات نقره پوشانده و روی این صندوق سه قندیل نقره گذاشته‌اند. فرش‌های مقبره از پشم و پنبه بافته شده است.» بنای امروزی شاه زنده، توسط اوستا یوسف شیرازی بنا گردیده است. مقرنس‌های زیبای زیر گنبد، رنگ فیروزه‌ای ملایمی دارند. سنگ مقبره کاشی‌کاری شده و پلکانی‌است و روی بالاترین قسمت آن این آیه قرآن نوشته شده که وجه تسمیه آرامستان را توصیف می‌کند: «هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شدند مرده نپندارید. نه، آنها زنده‌اند!» در کنار آرامگاه، یک مسجد و یک چله‌خانه قرار دارد. در چوبی مجموعه، شاهکار منحصر به فردی از هنر منبت‌کاری استاد شیرازی است.
به سمت شمال مجموعه که حرکت کنیم، بعد از گذر از یک آرامگاه ناشناس، به آرامگاه اوستا علی نَسَفی می‌رسیم؛ درون بنا با سفال‌‌های لعابدار برجسته تزئین شده و سردر این بنا، کاشی‌های چند رنگ دارد؛ ویژگی قابل توجه نما، استفاده از ترصیعات فیروزه‌ای روی آجرهای صیقلی نماهای کناری و ستاره‌های هشت وجهی چشمنواز نمای اصلی هستند. بر روی ستاره مرکزی، اسامی دوازده امام شیعیان نقش بسته است. با گذشتن از این قسمت به بخش میانی آرامستان می‌رسیم که آرامگاه‌های شادی مُلک آغا (خواهر زاده تیمور)، امیرزاده (امیر حسین از نزدیکان و خواص تیمور)، تُغلو تکین (مادر امیرزاده) و شیرین بیگ آغا (خواهر تیمور) را در بر دارد. آرامگاه شادی ملک آغا به دستور مادرش ترکان آغا (خواهر تیمور) و به دست بدرالدین و شمس‌الدین سمرقندی و زین‌الدین بن شمس‌الدین بخارایی ساخته شد. بیرون و درون بنا با سفال لعابدار نقش برجسته تزئین شده است. یک آرامگاه هشت ضلعی که نوعی کلاه فرنگی محسوب می‌شود و در قرن هشتم هجری ساخته شده، در مجاورت این آرامگاه وجود دارد. سردر آرامگاه شیرین بیگ آغا نیز، با معرق کاشی و جملاتی از سقراط پوشیده شده و آجر صیقلی با نقشی هندسی گنبد را تزئین کرده است.
بخش جنوبی مجموعه که ورودی اصلی مجموعه شاه زنده نیز به شمار می‌رود، شامل آرامگاه قاضی‌زاده رومی، مسجد زمستانی و دروازه و چهارطاقی عبدالعزیز می‌باشد. آرامگاه صلاح‌الدین موسی پاشا معروف به قاضی‌زاده رومی، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس معروفی که به کمک الغ‌بیگ و غیاث‌الدین جمشید کاشانی رصدخانه سمرقند را بنا نهادند، شامل یک آرامگاه، یک زیارت‌خانه و چهار حجره است و دو گنبد دارد که دروازه بزرگ آرامگاه به زیر هر دو گنبد کشیده شده است. چهارطاقی جنوبی، به افتخار پسر جوان الغ‌بیگ ساخته شد. چهارطاقی شامل یک مسجد کوچک، اتاق‌ها و ملحقاتی در شرق و مسجد زمستانی است که در اواخر قرن پانزدهم میلادی روی پایه‌های بازمانده از قرن دوازدهم ساخته شد. جداره‌ها و محراب مسجد با کاشی معرق تزئین شده‌اند.
پی نوشت: این گزارش در سومین شماره از «فصلنامه گیلگمش» به چاپ رسیده است.
